Polecamy książkę „Informacje niejawne we współczesnym państwie”

Podczas XII Forum Kierowników Jednostek Organizacyjnych i Pełnomocników ds. OIN odbędzie się promocja książki Sławomira Zalewskiego „Informacje niejawne we współczesnym państwie”.

Co będzie zawierała?

ROZDZIAŁ 1
Państwo i jego tajemnice
1.1 Wymiar indywidualny i społeczny tajemnic
1.2 Tajemnice władzy politycznej
1.3 Współczesne państwo jako podmiot bezpieczeństwa
1.4 Wymiar informacyjny bezpieczeństwa państwa
1.5 Geneza polskiej ustawy o ochronie informacji niejawnych

ROZDZIAŁ 2
System ochrony informacji niejawnych
2.1 Podejście systemowe w bezpieczeństwie państwa
2.2 Zakres podmiotowy i przedmiotowy systemu ochrony informacji niejawnych
2.3 Obowiązki informacyjne jednostki organizacyjnej wobec ABW oraz SKW
2.4 Człowiek w systemie ochrony informacji niejawnych
2.5 Ocena funkcjonalności systemu ochrony informacji niejawnych

ROZDZIAŁ 3
Wybrane problemy ochrony informacji niejawnych
3.1 Informacje niejawne a dostęp do informacji publicznej
3.2 Czynności operacyjno-rozpoznawcze służb państwowych a ochrona informacji niejawnych

Informacje niejawne są specyficznym zasobem chronionym ze względu na interesy państwa. Specyfikę tę określa po pierwsze przedmiot ochrony, a więc informacje, których nieuprawnione ujawnienie mogłoby narazić państwo na określone szkody. Te zaś oceniane są w relacji do interesów państwa w dziedzinie bezpieczeństwa. Nietrudno zauważyć, że w dobie zmian pozycji i roli państwa, zarówno międzynarodowej, jak też jako regulatora wewnętrznych stosunków, sposób interpretacji tych interesów jest uzależniony od przyjęcia określonej perspektywy politycznej. Informacje niejawne mają więc charakter polityczny, związany z działaniem władzy. To ona decyduje, czym jest interes państwa, jakie są dla niego zagrożenia, jakie informacje powinny być objęte ochroną, które natomiast należy podać do wiadomości publicznej w celu wywołania określonych skutków społecznych.

Po drugie, specyfikę ochrony informacji niejawnych określa zakres ich przetwarzania oraz metodyka ochrony. W sensie podmiotowym zakres ten jest rozległy i obejmuje najogólniej sferę administracji publicznej, ze szczególnym uwzględnieniem administracji rządowej, instytucje finansowe i naukowe oraz podmioty gospodarcze realizujące zadania związane z dostępem do tajemnic państwowych. Metodyka ochrony tego zasobu informacyjnego oparta jest na normach prawa krajowego, pozostających w relacji odpowiedniości do względnie uniwersalnych, międzynarodowych norm zarządzania bezpieczeństwem informacji, a w warunkach polskich także norm Organizacji Traktatu Północnoatlantyckiego (NATO), które określają minimalny standard bezpieczeństwa informacji niejawnych wymienianych pomiędzy stronami tego paktu. Warto zaakcentować, że w ostatnich latach w Polsce nastąpiła profesjonalizacja sfery zarządzania bezpieczeństwem informacji. Struktury organizacyjne, odpowiedzialne za ochronę informacji niejawnych, wyspecjalizowały się, czego wyrazem jest nowy zawód na rynku wiedzy o bezpieczeństwie – specjalista ochrony informacji niejawnych oraz wyspecjalizowane stanowiska w jednostkach organizacyjnych: pełnomocników ochrony, administratorów bezpieczeństwa informacji czy kierowników kancelarii tajnych.

Zatem ochrona informacji istotnych z punktu widzenia współczesnego państwa to dziedzina, którą można badać w dwóch kontekstach – przedmiotu ochrony oraz sposobu jej zapewniania. W pierwszym ujęciu chodzi o specyfikę informacji niejawnych we współczesnym państwie, gdzie badanie koncentruje się na tajemnicach jako instrumencie wywierania wpływu w szerzej ujmowanych relacjach społecznych (pomiędzy obywatelami a władzą, poprzez pryzmat zasobów informacyjnych, do których władza ogranicza dostęp publiczny) oraz szerzej, decydowania politycznego w całokształcie relacji państwa z jego otoczeniem. Stosunkowo niewielka liczba opracowań, poświęconych takiemu ujęciu problemu, jest dostatecznym uzasadnieniem podjęcia badań. W drugim kontekście trzeba rozpatrzeć normatywne podstawy tego działania, a więc prawo i metodykę ochrony na nim opartą. Przedmiotem opracowania jest scharakteryzowanie zasobów informacyjnych chronionych ze względu na interes państwa, wyjaśnienie procesów ich ochrony oraz specyfiki wykorzystania we współczesnych warunkach bezpieczeństwa.

Celem monografii jest wyjaśnienie roli informacji niejawnych we współczesnym państwie poprzez pryzmat zasadniczego dylematu ochrony tego zasobu informacyjnego, który wyraża się zderzeniem opartych na przepisach prawa procedur ochronnych z zasobami chronionymi, które coraz częściej są relatywizowane, a więc w istocie względne w aspekcie ich wartości. Praktyczny wymiar tego zderzenia materializuje się nie tylko w procederze nieuprawnionego ujawniania, co bywa przedmiotem odpowiedzialności karnej czy dyscyplinarnej, ale też intencjonalnego, uprawnionego w sensie prawnym wykorzystywania w publicznym obiegu informacji do walki politycznej. Tego rodzaju przypadki relatywizują jednak rolę informacji chronionych ze względu na bezpieczeństwo państwa jako czynnika porządkującego relacje informacyjne w systemie bezpieczeństwa. Mimo wypracowania i wdrożenia do porządku prawnego norm i standardów, które porządkują proces przetwarzania informacji, do których dostęp jest ograniczony, to wykorzystanie zasobów chronionych obarczone jest często doraźnym interesem politycznym. Zmienia to sposób, w jaki patrzymy na współczesne państwo jako gwaranta ochrony własnych tajemnic. W zarysowanym wyżej kontekście można postawić dwie tezy. Po pierwsze, informacje niejawne służą uzyskiwaniu przewagi w politycznej rozgrywce i stąd dostęp do nich jest istotny z punktu widzenia władzy politycznej. Jej interesy mają znaczenie dla ochrony informacji niejawnych. Po drugie, przetwarzanie informacji niejawnych odbywa się w ramach prawnych i organizacyjnych – w jednostkach organizacyjnych poddanych nadzorowi służb państwowych. Ten układ organizacyjny powiązany specyficznymi więziami formalnymi, mającymi charakter informacyjny, tworzy system ochrony informacji niejawnych. Zakres podmiotowy obejmuje struktury odpowiedzialne za bezpieczeństwo państwa – naczelne i centralne organy administracji rządowej oraz organy władzy ustawodawczej i sądowniczej. Zakres przestrzenny analizy w niniejszym opracowaniu zostanie ograniczony do warunków polskich, z uwzględnieniem uwarunkowań sojuszniczych (standardów NATO).  Zakres czasowy obejmie okres od 1999 roku, kiedy to w Polsce wprowadzono ustawę o ochronie informacji niejawnych, do czasu obecnego. Treści monografii zaprezentowano w trzech rozdziałach.

W pierwszym podjęto próbę scharakteryzowania istoty znaczenia tajemnicy w ujęciu indywidualnym oraz relacjach społecznych. Zakładając niezbędność tajemnicy z punktu widzenia człowieka i wszelkich form organizacji, jakie tworzy, zastanawia zmiana, jakiej doświadczamy w epoce masowego przetwarzania informacji, powszechnej inwigilacji i zagrożenia prywatności. Zmiana ta wywołuje skutki społeczne w wymiarze jednostkowym i zbiorowym. Tworzy nowe zagrożenia dla funkcjonowania człowieka, zmieniając społeczny tego kontekst. Aktywność w przestrzeni publicznej wiąże się często z utratą prywatności, a często osłabia więzi z najbliższym otoczeniem. Przekazywanie i wymiana informacji bez kontroli niesie zagrożenia strat materialnych, np. w wyniku kradzieży tożsamości. Jednak bez tej aktywności trudno mówić o uczestnictwie w wymianie informacji czy szerzej – społecznym systemie wiedzy. W kontekście tych jednostkowych dylematów i wyzwań ukazano istotę tajemnic władzy politycznej. Traktując podmiotowo kategorię władzy – jako ośrodka decyzyjnego – można wykazać rolę tajemnicy jako czynnika porządkującego relacje w kręgu decydentów oraz więzi pomiędzy nimi. Zasadne jest wyodrębnienie interesu władzy politycznej w kontekście analizy informacji chronionych z punktu widzenia państwa. Podmiotowa rola państwa w zakresie zapewniania bezpieczeństwa ludziom zgromadzonym na terytorium, mającym zwierzchność oraz system norm regulujących ich funkcjonowanie, to kolejny obszar analizy w rozdziale 1. Państwo współczesne zmienia się, poddane presji globalizacji, informatyzacji oraz współzależności politycznej. Zmiana ta jest jednak obarczona ryzykiem nienadążania za dynamicznie rozwijającą się technologią i gospodarką. Wytwarzane tu więzi pozostają w dużej mierze poza kontrolą państw oraz tworzonych przez nie międzynarodowych układów – wspólnot czy sojuszy. Państwo staje się jednym z węzłów w globalnej wymianie informacji, jego zaś pozycja uzależniona jest w dużej mierze od możliwości wywierania informacyjnego wpływu na otoczenie. Na tle tych uwag, w rozdziale 1. zaprezentowano rozwój polskiego prawa normującego ochronę informacji niejawnych, przyjmując, że proces ten dość dobrze ilustruje próbę nadążania państwa za wymogami wynikającymi w największej mierze z warunków współzależności politycznej.

W rozdziale 2. przyjęto podejście systemowe do analizy problematyki przetwarzania informacji niejawnych. Podejście systemowe w badaniach bezpieczeństwa państwa jest bodaj dominujące. Jest to zrozumiałe, zważywszy na przedmiot badań. Podejście to cechuje także funkcjonalność – chodzi bowiem o to, aby stwierdzić, czy instytucje bezpieczeństwa państwa spełniają swoją rolę w procesie rozpoznawania zagrożeń oraz przeciwdziałania im. W tej części scharakteryzowano zakres podmiotowy i przedmiotowy systemu ochrony informacji niejawnych, a także dokonano analizy obowiązującego prawa w aspekcie obowiązków informacyjnych jednostek, w których przetwarza się informacje niejawne, wobec wykonujących funkcje nadzorcze w badanym systemie Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz Służby Kontrwywiadu Wojskowego. Odrębnie potraktowano problem bezpieczeństwa osobowego, związanego z rolą człowieka, owego najsłabszego ogniwa w systemie ochrony informacji niejawnych. Rozdział 2. zamyka próba ustalenia funkcjonalności systemu ochrony informacji niejawnych za pomocą względnie uniwersalnych kryteriów jakościowych: skuteczności, elastyczności, stabilności oraz przewidywalności, za pomocą których oceniono wybrane elementy zarejestrowanej praktyki w badanym zasobie informacji chronionych w relacji do interesów politycznych (władzy), obywateli oraz ideowo integrującego, względnie równoważącego te grupy interesów – interesu państwa w dziedzinie  bezpieczeństwa.

W rozdziale 3 skoncentrowano się na wybranych dwóch obszarach praktyki ochrony informacji niejawnych. Pierwszym jest relacja pomiędzy informacjami chronionymi ze względu na interes państwa a dostępem do informacji publicznej. Problem wydaje się współcześnie istotny – również w kontekście zwiększania przez administrację publiczną zakresu przetwarzanych danych o obywatelach, co obiektywnie zwiększa ich zakres zapotrzebowania informacyjnego. W tym szerokim zakresie przetwarzania zaznacza się występowanie problemów związanych z utajnianiem części informacji o działalności organów administracji. Kwestia zbadania relacji pomiędzy jawnością i dostępnością a wymogami bezpieczeństwa staje się coraz bardziej aktualna. W tym kontekście również druga badana kwestia ma znaczenie społeczne. Czynności operacyjno-rozpoznawcze służb państwowych zostały scharakteryzowane w dwóch ujęciach. W pierwszym, odnoszącym się do problemu ich ochrony jako informacji niejawnych, w drugim zaś do wykorzystania informacji uzyskiwanych w toku niejawnej działalności organów państwa w postępowaniach prowadzonych na podstawie ustawy o ochronie informacji niejawnych. Wydaje się, że problematyka ta jest niezmiernie rzadko poruszana w piśmiennictwie, co uzasadnia podjęcie tych tematów. Badaniem w niniejszym opracowaniu objęto źródła prawa powszechnie obowiązującego, standardy i normy oraz dokumenty urzędowe. Odwołano się do obszernego już w warunkach polskich piśmiennictwa. Wykorzystano również wcześniejsze opracowania autora, w szczególności poświęcone ochronie informacji niejawnych (Dylematy ochrony informacji niejawnych z 2009 roku oraz Ochrona informacji niejawnych. Wybrane zagadnienia bezpieczeństwa osobowego z roku 2014), których to tezy zweryfikowano i w dużej części rozwinięto w oparciu o analizę systemową oraz analizę stanu prawnego na 30 kwietnia 2017 roku. W analizie politycznej wykorzystano narzędzia opracowane w dwu kolejnych autorskich rozprawach: Bezpieczeństwo polityczne państwa. Studium funkcjonalności instytucji z roku 2010 oraz monografii: Bezpieczeństwo polityczne. Zarys problematyki z 2013 roku. Autor wyraża nadzieję, że prezentowane podejście do zagadnień ochrony informacji niejawnych we współczesnych warunkach funkcjonowania państwa będzie nie tylko udaną syntezą wcześniejszych ustaleń oraz prezentacją nowych, ale także dobrym punktem wyjścia do dalszych studiów nad przedmiotową problematyką oraz debat toczonych w środowiskach profesjonalnych.
Zamysł autorski obejmuje również wykorzystanie tej pracy w dydaktyce akademickiej, gdzie przedmiotowa problematyka coraz częściej jest wykładana. Ocena zasadności tego wykorzystania będzie zatem należała do studentów.